NOWA JUDZIANKA – ŻYCIE NA SKRAJU PUSZCZY
Niemcy opuścili Puszczę Białowieską dopiero w lutym 1919 roku
W Hajnówce było wtedy zaledwie 118 mieszkańców. W 1928 roku miejscowość liczyła już 748 osób, a w 1938 roku około 17000. W roku 1946, po II wojnie światowej, osadę zamieszkiwało 9212 hajnowian.
Zakłady przemysłowe były własnością państwa i mogły być wydzierżawiane spółkom prywatnym. Tartaki i kolejki leśne wynajęła angielska firma The Century European Timber Corporation, potocznie nazywana Centurą, która planowała wywóz maksymalnej ilości drewna z lasów. Do tego potrzebni byli oczywiście pracownicy, których firma pozyskiwała niemal z całej Polski, kusząc ich dobrymi zarobkami. Centura dostała dziesięcioletnie pozwolenie na działalność.
Po pięciu latach zerwano umowy z Centurą
Spółce wypłacono wysokie odszkodowanie w funtach angielskich. Firma intensywnie wycinała najlepszy drzewostan, nastawiona na maksymalny zysk i wywóz drewna z puszczy.
Pierwsi przybysze
Zakłady przemysłowe były własnością państwa i mogły być wydzierżawiane spółkom prywatnym. Tartaki i kolejki leśne wynajęła angielska firma The Century European Timber Corporation, potocznie nazywana Centurą, która planowała wywóz maksymalnej ilości drewna z lasów. Do tego potrzebni byli oczywiście pracownicy, których firma pozyskiwała niemal z całej Polski, kusząc ich dobrymi zarobkami. Centura dostała dziesięcioletnie pozwolenie na działalność.
Komin sercem domu
W myśl ówczesnego prawa komin na dachu domu uprawniał do zamieszkania? Dlatego też ziemianki i trocinianki budowano w wielkim pośpiechu, tak aby jak najszybciej położyć dach i wymurować komin.
Rozwój Hajnówki
Na początku lat 20. XX wieku Hajnówka była małą osadą z pocztą, posterunkiem policji i kilkoma sklepami. W budynku poniemieckiego kina urządzono kościół, w miejscowości powstała też synagoga, zorganizowano również kaplicę prawosławną. Pojawiło się także kilka sklepów, zakładów rzemieślniczych i usługowych oraz trzy szkoły podstawowe. W 1922 roku powstała w Białowieży Państwowa Szkoła Przemysłu Drzewnego, która po dwóch latach funkcjonowania została przeniesiona do Hajnówki.
Mała dotąd Hajnówka według rządowych planów miała stać się potęgą przemysłu drzewnego. Rozpoczęto budowę nowego tartaku i konsekwentnie modernizowano zakłady przemysłowe. Zbudowano Kasę Chorych. Nowy Dom Leśnika im. J. Piłsudskiego tętnił życiem kulturalnym i towarzyskim. Funkcjonował Uniwersytet Powszechny, biblioteka publiczna, kino, działał teatr amatorski.
Przydrożną karczmę zastąpiły restauracje, piwiarnie, cukiernia i kasyno urzędnicze. Działało szereg organizacji zajmujących się pomocą ubogim i bezrobotnym rodzinom. W trosce o poprawę warunków życia pracowników zakłady przemysłowe rozpoczęły budowę osiedli mieszkaniowych. Osiedla dla swoich robotników zbudowały: Zakłady Drzewne Lasów Państwowych, Fabryka Chemiczna, Zakład Kolejek Leśnych i Towarzystwo Przyjaciół Hajnówki.
Spółdzielnia Budowlana Pracowników Administracji Lasów Państwowych
W 1936 roku powstała Spółdzielnia Budowlana Pracowników Administracji Lasów Państwowych licząca 60 członków. Z uwagi na ogromne zapotrzebowanie na mieszkania zarząd spółdzielni (A. Gawędzki, J. Malinowski, J. Michalak, St. Kęska) wraz z prezesem Stanisławem Jeszke zdecydował o budowie osiedla mieszkaniowego. Pojawił się jednak problem z lokalizacją, ponieważ w Hajnówce nie było w tym czasie odpowiednio dużego terenu. Dodatkowo miejscowość graniczyła z puszczą.
Spółdzielnia zwróciła się więc o pomoc do Starostwa Powiatowego w Bielsku Podlaskim, które przeznaczyło na ten cel tereny leśne po prawej stronie drogi do Kleszczel, 3 km od centrum miasta, w bliskim sąsiedztwie wsi Judzianki. Zadecydowano o wycince lasu i rozbudowie Hajnówki.
Hajnówka w budowie
Budowę osiedla rozpoczęto w 1936 roku, a zakończono już w następnym. Las wycięto, wytyczono ulice i działki budowlane (po prawej stronie dzisiejszej ulicy Warszawskiej na 16 działkach ulokowano 8 domów; po obu stronach ulicy Gajowej kolejnych 8; 3 domy na 6 działkach umieszczono przy ulicy Myśliwskiej i 3 przy obecnej ulicy Zwierzynieckiej). W ciągu roku zbudowano 30 bliźniaczych domów dwurodzinnych, w których mogło zamieszkać 60 rodzin. Upragnione mieszkanie i domek z ogródkiem mogli jednak nabyć tylko ci, którzy zdecydowali się wziąć na siebie obowiązek spłacania rat wieloletniego kredytu.
Nowi mieszkańcy osiedla dostawali mieszkania w wyniku losowania
Dwóch członków spółdzielni ciągnęło los z numerem. Wyciągnięty numer odpowiadał numerowi domu na osiedlu. Stronę mieszkania (od wschodu lub zachodu) lokatorzy uzgadniali między sobą.
Jak wyglądało nowe osiedle?
Domy budowano z wysokiej jakości drewna puszczańskiego. Dachy kryto szarymi dachówkami, a elewacje zdobiły białe tynki, które w tym czasie kojarzyły się z wysokim standardem, elegancją, a ponadto były termoizolacją. Wszystkie posesje ogrodzono równiutkimi rzędami drewnianych sztachet, wykopano studnie i zbudowano pomieszczenia gospodarcze.
Standard mieszkań był wysoki. Choć wszystkie domki były jednakowe, lokatorzy urządzali mieszkania według własnych możliwości, upodobań i potrzeb. Przed drzwiami wejściowymi do każdego domu znajdował się ganek z dwuspadowym daszkiem umocowanym na drewnianych filarach. Z ganku, przez niewielki przedsionek, wchodziło się na korytarz, z którego prowadziły wejścia do kuchni, dwóch osobnych pokoi, piwnicy i łazienki. Domy ogrzewały piece kaflowe.
Studnie umieszczano na granicy dwóch sąsiadujących działek.Z jednej studni mogły korzystać dwie rodziny. W sumie były 4 studnie ulokowane na granicy czterech posesji.
Do każdego domu przyporządkowane były działki o powierzchni 0,25 ha. Należało zagospodarować podwórze, wykarczować dziesiątki większych i mniejszych pni po ściętych drzewach, wyrównać teren i wykonać wiele innych prac porządkowych. Zakładano ogrody, sadzono byliny, wysiewano kwiaty ozdobne, uprawiano warzywa. Hodowano kury, gęsi i kaczki. U niektórych były prosiaki, a nawet krowy. Prace gospodarskie wykonywano w czasie wolnym od pracy zawodowej. Mieszkańcy Judzianki zatrudniali się w hajnowskich zakładach pracy. Mieszkali tu przedstawiciele różnych zawodów: administracji, szkolnictwa, służby zdrowia, leśnictwa, handlu, przemysłu i usług. W 1939 roku na Judziance wraz z rodzinami zamieszkiwali: Arkuszewski Jan, Badowski Aleksander, Balcerek Józef, Barbachowski Aleksander, Bartel Piotr, Bednarczyk Kazimierz, Bernaziuk Bronisław, Białobrzeski Jan, Czarkowski Ksawery, Dąbek Władysław, Dąbrowski Kajetan, Dębski Leon Dębski, Doroszkiewicz Daniel, Dudko Wincenty, Duniec Konstanty, Głownia Franciszek, Gryko Konstanty, Iwas Karol, Jabłoński Jan, Jarząbek Feliks, Jarząbek Józef, Jarząbek Telesfor, Jesionek Władysław, Kałużny Aleksander, Kasiułajtis Jerzy, Klimek Antoni, Kołpa Józef, Konefał Karol, Konopiński Stefan, Kopciewicz Zygmunt, Kubacki Piotr, Kurowski Leopold, Lewicki Jan, Lipczyński Piotr, Lorentz Edward, Łajewski Tomasz, Mazalski Michał, Mielnik Dominik, Moszczyński Jan, Otechel Michał, Pacocha Jan, Pazio Mikołaj, Pec Władysław, Penko Czesław, Pietraszko Eustachiusz, Pietrzyk Stefan, Rauchut Emil, Ruta Józef, Sac Kalenik, Sadowski Aleksander, Sawka Jakub, Szubert Władysław, Tkaczyk Władysław, Więckowski Józef, Wioliński Władysław, Wojszel Michał, Worotnikow Mikołaj, Woś Stanisław, Wyszyński Bolesław i Zakroczymski Józef.
W czasie okupacji sowieckiej odbyły się trzy wywózki hajnowskiej ludności na Syberię
Pierwsza odbyła się nocą 10 lutego 1940 roku i objęła polskich osadników wojskowych oraz pracowników administracji lasów państwowych wraz z rodzinami, niższych urzędników państwowych i samorządowych. Druga – z 13 kwietnia – dotknęła głównie rodziny aresztowanych parę miesięcy wcześniej, a także jeńców wojennych, ludzi kultury i nauki. Trzecia – z czerwca 1940 roku – objęła uchodźców z centralnej i zachodniej Polski, którzy znaleźli się na Kresach we wrześniu 1939 roku. Czwarta była przeprowadzona od 13 do 22 czerwca 1941 roku. Wywieziono wówczas resztę uciekinierów z Zachodu, inteligencję zawodową, wykwalifikowanych robotników, kolejarzy i zamożniejszych rolników.
W czasie okupacji niemieckiej 12 maja 1942 roku i 17 września 1943 doszło do masowych egzekucji
Za współpracę z partyzantką zostało rozstrzelanych 143 hajnowian. Niektórych jeszcze żywych wrzucono do zbiorowej mogiły na żwirowni. Zginął wówczas dr Kazimierz Ptaszyński. Rozstrzelany wraz z ciężarną żoną i pięcioletnią córeczką Alinką. W 1943 roku ok. 800 Żydów wywieziono do obozu koncentracyjnego w Treblince. W 1944 roku z kolei do obozu koncentracyjnego Ravensbruck wywieziono nauczycieli za organizację tajnego nauczania oraz wiele innych osób m.in. pracowników administracji państwowej.
Po Puszczy Białowieskiej przemykali się żołnierze 30. Poleskiej Dywizji Piechoty AK. Obok puszczańskiego osiedla Topiło, 15 km od Judzianki, powstała baza grupujących się oddziałów. Judzianka była miejscem spotkań i działalności konspiracyjnej grupy młodzieżowej. Na pomoc walczącej Warszawie z Judzianki wyruszyła grupa chłopców w wieku 17–22 lat – mieszkańców sąsiadujących ze sobą dzielnic: Nowe Parcele (Warszawska), Leśna i Judzianka. Planowali dojść w okolice Warszawy i dołączyć do zgrupowania partyzanckiego 30. Poleskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowej.
Spotkania konspiracyjne chłopców odbywały się w zagajniku, miejscu, w którym dzisiaj jest Szkoła Podstawowa nr 3
Kiedy dołączyli do dywizji i oczekiwali na przerzut przez Wisłę, ugrupowanie zostało rozbrojone. Chłopcy znaleźli schronienie w Celestynowie. Większość z nich została aresztowana jesienią; część trafiła na Majdanek, a część poszła na front i uczestniczyła w zdobyciu Berlina. W epizodzie wojennym uczestniczyli: Czesław Bański, Zdzisław Bański, Stanisław Barbachowski, Buczek, Demski, Ludwik Doroszkiewicz, Zdzisław Gugań, Wacław Kramierski, Zdzisław Obuchowicz, Józef Pazio, Henryk Pietraszko, Bazyli Radzymin, Wacław Szypulski, Marian Zalewski. Polegli Demski i Ludwik Doroszkiewicz. Henryk Pietraszko wojnę zakończył w stopniu ppor. i po wojnie służył w Marynarce Wojennej.
Sowiecki terror na Judziance upamiętnia pomnik stojący przy drodze wiodącej do Kleszczel
Jest to wysoki krzyż wykonany z szyn kolejowych, dwa potężne głazy oraz tablica z wypisanymi nazwiskami zabitych ludzi i dedykacją: Pamięci ofiar zbrodni dokonanej w tym miejscu przez NKWD 25.06.1941 r. na 16 mieszkańcach Siemiatycz i okolic – Rodziny i społeczeństwo Hajnówki.
Ku przyszłości
W 1949 roku w domu Olszewskich uruchomiono czteroklasową szkołę podstawową, która funkcjonowała przez 14 lat. Kierownikiem szkoły w latach 1950–1954 był Mieczysław Gryncewicz, następnie Malinowski, a później Kopczuk. Zajęcia dydaktyczne prowadzili kierownicy szkół i nauczycielki: Safranienko i Zieńczyk. Nowy jednopiętrowy budynek Szkoły Podstawowej nr 3 powstał w 1963 roku przy ulicy Działowej. Początkowo szkoła była filią Szkoły Podstawowej nr 1. Pierwszym kierownikiem szkoły jako samodzielnej jednostki była Zenaida (Sajewicz) Filinowicz. W latach 1991–2020 funkcję dyrektora pełniła Halina Pustelnik. W 1919 r. stanowisko dyrektora objęła Karolina Warchoł-Worończuk.
4 września 2020 roku szkole nadano imię Dr Kazimierza Ptaszyńskiego
Dr Ptaszyński specjalizował się w pediatrii. W czasie wojny zajmował się jednak wszystkimi chorymi. Współpracował z ruchem oporu, operował rannych w lesie. Partyzantom przekazywał lekarstwa i materiały opatrunkowe. Za tę pomoc oddał życie swoje i osób mu najbliższych.
Po zakończeniu budowy osiedla mieszkaniowego w 1937 roku nadano mu oficjalną nazwę „Kolonia Leśna”. Tuż za osiedlem w odległości kilometra mieści się maleńka Stara Judzianka. Nazwa Judzianka przylgnęła do osiedla i tak pozostało, mimo nadawania mu później różnych innych nazw przez kolejne władze. Dzisiejsze nazwy Nowa Judzianka i Stara Judzianka doskonale określają oba osiedla.
KALENDARIUM
- 1916 – w Hajnówce powstaje Escherichwerk in Gaynowka, czyli tartak na 10 traków, 2 tarczówki i 4 przecinarki
- 1918 – Polska odzyskuje niepodległość; Hajnówka liczy wówczas 118 mieszkańców
- 1924 – w Hajnówce powstaje Państwowa Szkoła Przemysłu Drzewnego
- 1924–1929 – tartaki i kolejki leśne dzierżawi angielska firma The Century European Timber Corporation (tzw. Centura)
- 1928 – Hajnówka liczy 748 mieszkańców
- 1934 – Hajnówka zostaje gminą
- 1936 – powstaje Spółdzielnia Budowlana Pracowników Administracji Lasów Państwowych; rozpoczęcie budowy osiedla mieszkaniowego na Judziance
- 1937 – zakończenie budowy osiedla „Kolonia Leśna” na Judziance
- 1.09.1939 – wybuch II wojny światowej
- 10.02.1940 – deportacja mieszkańców Hajnówki na Syberię i do Kazachstanu
- 25.06.1941 – mord na mieszkańcach Siemiatycz
- 12.05.1942 – mord na mieszkańcach Hajnówki
- 17.09.1943– mord na mieszkańcach Hajnówki
- 8.05.1945 – zakończenie II wojny światowej
- 1949 – uruchomienie szkoły podstawowej w prywatnym budynku w Hajnówce
- 1963 – budowa Szkoły Podstawowej nr 3 przy ulicy Działowej w Hajnówce
- 1965 – rozwiązanie Spółdzielni Mieszkaniowej „Osiedle Leśne” na Judziance
- 4.09.2020 – nadanie imienia dr Kazimierza Ptaszyńskiego Szkole Podstawowej nr 3