JUDZIANKA – UROCZYSKO STRZELCÓW KRÓLEWSKICH

Powstanie Judzianki nieodłącznie wiąże się z historią Puszczy Białowieskiej. Po zawarciu pierwszej unii polsko-litewskiej w Krewie w 1385 roku Puszcza Białowieska weszła do dziedzicznych dóbr koronnych i stała się własnością królewską.

Od tego czasu puszcza była przede wszystkim miejscem królewskich łowów. Pierwsza historyczna wzmianka na ten temat pochodzi z kronik Jana Długosza, który odnotowuje, że w grudniu 1409 roku król Władysław Jagiełło przybył do puszczy na ośmiodniowe polowanie, aby zgromadzić zapasy żywności dla armii szykującej się do wojny z zakonem krzyżackim. Po raz drugi Jagiełło polował w Puszczy Białowieskiej w styczniu 1426 roku. Polowania w Puszczy Białowieskiej kontynuowali także kolejni monarchowie: Zygmunt Stary, Zygmunt August, Stefan Batory, August III Sas i Stanisław August Poniatowski. Królowie użytkowali puszczę, ale także prowadzili jej inwentaryzację, tzw. rewizje, oraz wprowadzali nowe ustawy i reformowali system jej ochrony.

Król Władysław Jagiełło odwiedził puszczę ponad 40 razy

Ostatni pobyt Jagiełły w Białowieży miał miejsce w 1434 roku, na cztery miesiące przed jego śmiercią.

Straże leśne – pierwsze formy ochrony Puszczy Białowieskiej

Puszcza była chroniona jako własność królewska, a szczególną opieką otaczano jej najcenniejsze fragmenty – ostępy (miejsca trudno dostępne, w których znajdują się legowiska dzikich zwierząt). Ostępów doglądali osocznicy (czyli obławnicy osaczający zwierzęta podczas polowania), mieszkający na przygranicznych uroczyskach i wsiach wokół puszczy. Do ich obowiązków należało m.in. pilnowanie puszczy, wykonywanie napraw dróg prowadzących do ostępów, uczestnictwo w królewskich łowach oraz zaopatrywanie dworu królewskiego w Białowieży. Ustawą włóczną z 1557 roku określono powinności i wyposażenie nowo powołanej grupy służb ochrony Puszczy – strzelców, którzy pełnili rolę strażników. Do obowiązków strażników należało zapobieganie kradzieży drewna, ochrona zwierząt przed kłusownikami i organizowanie królewskich polowań. Jak na owe czasy stworzono wzorowy system ochrony i gospodarkę łowiecką. Kolejnym ważnym aktem ochrony Puszczy była Ordynacja Królewska z 1639 roku, w której określono i opisano granice Puszczy, zaczynając od strony zachodniej najbardziej zagrożonej napływającym osadnictwem. Poczyna się od wsi Orzeszkowa ścianą główną od leśnictwa Bielskiego, przez rzekę Leśnicę, krajem lasu Białego, do Judinego Błota, stamtąd do rzeki Skarbosławki…  Stopniowo osadnictwo docierało coraz bliżej Puszczy Białowieskiej, wokół której pojawiały się kolejne wsie: Witowo, Istok, Jagodniki, Dubicze Osoczne, Borek, Chytra, Nowe Berezowo, Czyżyki, Puciska i Trywieża, Górna i Dolna. Przed 1765 r. założono wieś Progale, a następnie Wygodę, Pasiekę Dolną i Pasiekę Górną – dzisiejsze ulice Dolna i Górna. Po obu stronach wsi Jagodniki w lasach bartnych powstały od strony zachodniej osady: Kraśki, Korniły i Suret, a po stronie wschodniej Holonki – Konstantynik i Pauluk, które dziś razem tworzą wsie o nazwach Pasieczniki Duże, Pasieczniki-Siemiwołoki. Osadnictwo docierało coraz bliżej Puszczy Białowieskiej. Jej granice obrastały kolejnymi wsiami.Wraz z napływem przybyszy zwiększało się też ryzyko niszczenia leśnych ostępów.

Podział Puszczy Białowieskiej

Aby uregulować kwestie administracji i dozwolonego użytkowania puszczy, w latach 1636–1641 królewscy komisarze sporządzili Ordynację puszcz królewskich. Z tego dokumentu wiemy, że w 1639 roku Puszczę Białowieską podzielono na trzy kwatery: dmitrowską (od wsi Dmitrowicze), fałowską (od wsi Fałowo) i orzeszkowską (od wsi Orzeszkowo). Wtedy też dokładnie określono jej granice. Na graniczących z puszczą terenach kwatery orzeszkowskiej powstały uroczyska: Judine Błota, Leśna i Skarbosławka (późniejsza Hajnowszczyzna). Na uroczyskach ulokowano siedziby straży leśnych: na uroczysku Leśna – Straży Leśniańskiej, a na uroczysku Skarbosławka – Hajnowskiej. Leśna i Hajnowszczyzna pojawiły się na mapach jako wsie-osady, Judine Błota zaś pozostały uroczyskiem.

Nazwa Judine Błota pochodzi z języka litewskiego, w którym słowo juodas oznacza „czarny”

Nazwa miasta Hajnówka pochodzi od nazwiska pierwszego królewskiego strażnika Krzysztopha Haynaw, pełniącego służbę leśną już w 1670 r., jak podaje dr hab. Tomasz Samojlik z IBS BPN.

Straż Hajnowska była rozumiana dwojako; jako siedziba urzędu strażnika oraz wyznaczony obszar puszczy podlegający jego dozorowi. Nieopodal straży pojawiły się zagrody siedzibne strzelców i osoczników. Przy królewskim trakcie (obecnej ulicy S. Batorego) powstała karczma. Pojawiła się nazwa Hajnowszczyzna.

Do Straży Leśniańskiej należały: Leśna z siedzibą straży oraz uroczyska: Kozi Przeskok, Judzianka i Peryewo. Służbę leśną sprawowało wtedy dwóch osoczników. Z czasem ich funkcje przejęli strzelcy – strażnicy dozorujący przysługujące im kompleksy leśne. W Straży Leśniańskiej służbę pełniło sześciu strzelców (po dwóch na Kozim Przeskoku, Judziance i Porejewie).

Opis Straży Leśniańskiej

Wyszczególnia on granice puszczy, wylicza rzeki z rybami, 6 ostępów ze zwierzyną i drzewostanem, 11 borów z choiną do budowli zdatną i różnem drewnem borowem, z brzeziną i piecami dziegciowymi. Wylicza 14 uroczysk bartnych, 8 sianożętnych i 4 pograniczne dla straży (5 uroczysk sianożętnych było jednocześnie bartnymi).

W 1775 roku puszczę podzielono na dwie kwatery – jamneńską i białowieską oraz trzynaście straży. W kwaterze białowieskiej umiejscowiono siedzibę Straży Hajnowskiej. Dokładnie wyznaczono granice straży, siedziby zaprzysiężonych strażników i strzelców. Nieco później na Judziance osiedlono także strzelca, a w Peryewie (Porejewie) wyznaczono ziemie dla dwóch innych strzelców.

Za pracę w Puszczy Białowieskiej służebnicy królewscy dostawali w użytkowanie ziemie puszczańskie

Strzegli puszczy i jej granic, doglądali leśnych bogactw, pilnowali smolarzy, pasterzy i innych ludzi pracujących w lesie. Chronili puszczę przed kradzieżą drewna i kłusownictwem. Zajmowali się hodowlą trzody i bydła, bartnictwem i uprawą roli. Wszyscy byli też zobowiązani do udziału w polowaniach.

XIX wiek

Po III rozbiorze Polski Puszcza Białowieska znalazła się pod zaborem rosyjskim, ale strażnicy przez lata nauczeni ochrony lasu nadal sumiennie czynili swoje powinności. Pisemnym rozkazem ówczesnego nadleśniczego białowieskiego Eugeniusza de Ronko z personelu leśnego uformował się ponad 100-osobowy oddział strzelców puszczańskich, który przystąpił do powstania listopadowego. 23 maja 1831 roku oddział dowodzony przez gen. Dezyderego Chłapowskiego stoczył w Hajnowszczyźnie zwycięską bitwę z wojskami carskimi gen. Lindena. W przydrożnych lasach rozegrał się końcowy etap walki.

Syn strażnika Straży Hajnowskiej, urodzony w Hajnowszczyźnie w 1771 roku Jakub Szretter, był strażnikiem Straży Świetliczańskiej

Brał udział w powstaniu kościuszkowskim. W czasie wojny 1812 roku walczył o sprawę polską z podległymi mu strzelcami po stronie wojsk napoleońskich. W 1831 roku stanął na czele powstańców z Eugeniuszem de Ronko. Przy boku ojca walczyło jego pięciu synów. Do powstania włączyła się niemal cała służba leśna. Powstańcy przeprowadzili szereg udanych akcji. Po rozbiciu ich oddziału część walczących rozproszyła się po puszczy, a część z gen. de Ronko dołączyła do oddziału gen. Chłapowskiego przemieszczającego się na Litwę. Pozostali w puszczy powstańcy pod dowództwem Jakuba Szrettera i jego synów nadal prowadzili akcję dywersyjną. Zostali rozgromieni przez oddziały carskie pod dworem Szretterów w Świetliczyskach. Dwór spalono. Józef Szretter zginął, a jego brat Paweł był pojmany przez Rosjan i deportowany na Syberię. Jakubowi Szretterowi i jego pozostałym synom: Janowi, Antoniemu i Piotrowi udało się zbiec przed armią carską i schronić we Francji. Zmarł na wygnaniu w 1842 roku.

Krzyż poświęcony wydarzeniom Powstania Styczniowego. Kapliczka pamięci Jana Suchodoły. Stara Judzianka. Rok 1976

Także podczas powstania styczniowego Puszcza Białowieska była schronieniem dla oddziałów Rogińskiego, Duchińskiego, Wróblewskiego i Strawińskiego. Podczas powstań wiele leśnych siedzib zostało doszczętnie spalonych.

W 1869 roku mocą dekretu cara Aleksandra II ziemie dawnego uroczyska Judzianka (33,3 ha) nadano trzem mieszkańcom. Po 10 ha na prawie wykupu otrzymali: Giermanowicz, Kędyś i Suchodoła, resztę gruntu przeznaczono na wspólnotę. W 1888 roku Puszcza Białowieska weszła w skład dóbr carskich (tzw. apanaży) i została podporządkowana sprawom łowiectwa carów rosyjskich.

Zagrody mieszkalne tworzyły drewniane domy i zabudowania gospodarskie: chlewy, wołowniki, spichlerze i stodoły

Domy mieszkalne były usytuowane szczytami w kierunku drogi gruntowej, późniejszej ulicy. Budynki były posadowione na dużych kamieniach. Dachy kryto słomianymi strzechami, które z biegiem lat zastąpiły drewniane gonty. Charakterystyczną cechą drewnianych domów było bogate zdobnictwo – misterne ornamenty dekorujące ramy okienne, narożniki i szczyty budynków.

Kolej w Hajnówce

W 1894 roku do Hajnówki doprowadzono kolej z Bielska Podlaskiego. W roku 1909 miało miejsce kolejne ważne wydarzenie. Przez Hajnówkę przeprowadzono linię kolejową z Siedlec do Wołkowyska. Hajnówka stała się węzłem kolejowym i w miejscowości pojawiła się lokomotywa parowa, której widok jednocześnie i zadziwiał, i przerażał mieszkańców małej przypuszczańskiej osady. Przy budowie kolei zatrudniali się także miejscowi mężczyżni. Wozami konnymi i taczkami zwożono ziemię na budowę nasypów kolejowych i układano tor, którym powoli posuwał się parowóz z kuchnią polową. Ciężką pracę tutejszych mieszkańców wynagradzano ciepłym barszczem, białym chlebem i czerwonymi rublami.

Eksploatacja Puszczy Białowieskiej

W lipcu 1915 roku Puszczę Białowieską zajęli Niemcy i przystąpili do jej intensywnej eksploatacji. Zbudowali w Hajnówce dwa tartaki, fabrykę terpentyny, fabrykę suchej destylacji drewna, założyli sieć wąskotorowych kolejek leśnych i parowozownię z naprawczymi warsztatami. Przy szosie do Białowieży powstało kilka budynków administracji niemieckiej oraz piekarnia, pralnia, łaźnia, kasyno i kino. Zbudowano także baraki dla pracowników cywilnych oraz francuskich i rosyjskich jeńców zatrudnianych przy budowie zakładów przemysłowych, a później przy wyrębie puszczy.

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 roku wieś Judziankę włączono do gminy Orla w powiecie bielskim. Następnie w roku 1934 Judzianka weszła w skład nowo powstałej gminy Hajnówka (w tym samym powiecie). Mieszkańcy w większości zajmowali się rolnictwem, niektórzy zatrudniali się w hajnowskich zakładach pracy.

II wojna światowa – historia rodziny Kokoszków

Druga wojna światowa zapisała się tragicznie w życiu mieszkańców Judzianki. W czasie okupacji niemieckiej wszystkich mieszkańców wsi wywieziono z ich gospodarstw na Górne, aby przeszkodzić im we współpracy z partyzantką kryjącą się w Puszczy Białowieskiej. Do swoich domostw powrócili oni dopiero w 1944 roku, po wycofaniu się wojsk niemieckich.

Obok Judzianki przy drodze do Kleszczel była gajówka, w której urzędował gajowy Antoni Kokoszko. Zamieszkiwał tam z żoną Anastazją i trójką dzieci: Tadeuszem (16 l.), Krystyną (12 l.) i Ireną (10 l.). Nocą 10 lutego 1940 roku NKWD aresztowało rodzinę Kokoszków. Wywieziono ich na Syberię. (Pierwsza deportacja objęła 220 tys. osób). Przebywali tam w posiołku (tzn. osadzie, kolonii) Gramatucha w obwodzie nowosybirskim. Antoni pracował przy wyrębie lasu, a małoletni Tadeusz w kopalni złota. Po ogłoszeniu amnestii we wrześniu 1941 roku rodzinie udało się opuścić Gramatuchę, jednak nie powrócili do Polski. Antoni zmarł w Dekhkanabadzie w Uzbekistanie i tam został pochowany. Tadeusz wstąpił do Armii Andersa. Walczył pod Monte Cassino i zginął pod Ankoną. Jest pochowany na polskim wojskowym cmentarzu w Loretto. Anastazja Kokoszko z córkami dotarła do Anglii. Zmarła w Londynie w 1991 roku. Irena Wądołowska i Krystyna Gray odwiedziły Judziankę w 1977 roku. Po ich spalonej gajówce pozostały jedynie fragmenty fundamentów porośnięte mchem.

Dom mieszkalny przy ul. Judzianka Stara. Rok 2023. Fot. Alla Gryc

Dom mieszkalny przy ul. Stara Judzianka. Rok 2023. Fot Alla Gryc.

Judzianka dziś

Puszcza Białowieska skrywa wiele nieznanych i dramatycznych historii. Judzianka położona na malowniczych obrzeżach prastarego lasu, ukryta za pasmem puszczańskich drzew w bliskim sąsiedztwie Rezerwatu Górniańskie Łąki, obecnie jest zamieszkiwana przez 21 rodzin.

Znajduje się tu wiekowy drewniany krzyż z wyrytym w drewnie zapisem cyfrowym – 1863. Dawniej stał obok gajówki, przy szosie do Kleszczel, ale staraniem rodziny Suchodołów przeniesiono go właśnie na teren Judzianki. Obok pojawiła się murowana kapliczka prawosławna wzniesiona przez rodzinę Suchodołów – upamiętniająca tragiczną śmierć Jana Suchodoły, który zginął w 1947 roku.

W 1954 roku Judzianka została włączona do miasta Hajnówka jako ulica. Nadano jej nazwę Stara Judzianka; z czasem obok pojawiły się dwie nowe ulice: Poranek i Konwaliowa.

Młoda Para Eugenia Klimowicz i Aleksander Suchodoła w otoczeniu gości weselnych. Judzianka. Rok 1961

Marta Suchodoła przed kaplicą postawioną po tragicznej śmierci syna Jana. Judzianka. Rok 1948

Osocznik na rondzie

Rzeźbę osocznika wyeksponowano na Rondzie Strażników Puszczy Białowieskiej przy zbiegu ulic Warszawskiej, Marszałka Józefa Piłsudskiego i Wincentego Kołodzieja. Rzeźba dłuta hajnowianina Michała Koca została wykonana w 2014 r. na podstawie rysunku R. Frenca. G. Karcow, Puszcza Białowieska. Zarys historii, współczesne gospodarstwo łowieckie i polowania Panujących w Puszczy, Petersburg 1903.

KALENDARIUM

  • 14.08.1385 – unia polsko-litewska w Krewie; Puszcza Białowieska staje się własnością królewską
  • 4.03.1386 – koronacja Władysława Jagiełły na króla Polski
  • 12.1409 – Władysław Jagiełło przybywa na polowanie do Puszczy Białowieskiej (pierwsza zapisana wzmianka o Puszczy Białowieskiej odnotowana przez Jana Długosza)
  • 0.1.1426 – Władysław Jagiełło ponownie poluje w Puszczy Białowieskiej
  • 1506 – Zygmunt Stary poluje w Puszczy Białowieskiej
  • 1546 – Zygmunt August poluje w Puszczy Białowieskiej
  • 1557 – ustawa włóczna Zygmunta Augusta; powołanie straży leśnych
  • 1639 – powstało uroczysko Skarbosławka, które dało początek dzisiejszej Hajnówce
  • 1670 – na uroczysku Skarbosławka ulokowano strażnika Krzysztofa Hajnow
  • 1581 – Stefan Batory poluje w Puszczy Białowieskiej
  • 1584 – Stefan Batory ponownie poluje w Puszczy Białowieskiej
  • przed 1611 – powstanie wsi: Witowo, Istok, Jagodniki, Dubicze Osoczne, Borek, Chytra, Nowe Berezowo
  • przed 1616 – powstanie wsi: Czyżyki, Puciska i Trywieża
  • 1636–1641 – sporządzenie przez komisarzy królewskich „Ordynacji puszcz królewskich”
  • 1639 – podział puszczy na kwatery: dmitrowską, fałowską i orzeszkowską
  • 1752 – August III Sas poluje w Puszczy Białowieskiej
  • przed 1765 – powstanie wsi: Progale, Wygoda, Pasieka Dolna i Pasieka Górna – dzisiejsze ulice Dolna i Górna
  • przed 1765 – powstanie osad: Kraśki, Korniły i Suret oraz Holonki, Konstantynik i Pauluk, które dziś razem tworzą wsie Pasieczniki Duże i Pasieczniki-Siemiwołoki
  • 1775 – podział puszczy na kwatery: jamneńską i białowieską oraz 13 straży
  • 1784 – Stanisław August Poniatowski poluje w Puszczy Białowieskiej
  • 1792 – osiedlenie strzelca na Judziance, wymierzenie gruntów dla dwóch strzelców w Peryewie
  • 1795 – III rozbiór Polski, Puszcza Białowieska wchodzi w skład zaboru rosyjskiego; do Straży Leśniańskiej należą: Leśna z siedzibą straży oraz uroczyska: Kozi Przeskok, Judzianka i Peryewo
  • 29/30.11.1830 – wybuch powstania listopadowego
  • 1.05.1831 – nadleśniczy białowieski Eugeniusz de Ronko z personelu leśnego formuje oddział powstańczy
  • 23.05.1831 – zwycięska bitwa oddziału gen. Dezyderego Chłapowskiego z wojskami carskimi gen. Aleksandra Lindena w okolicach Hajnówki
  • 21.10.1831 – zakończenie powstania listopadowego
  • 01.1863 – 10.1864 – powstanie styczniowe
  • 1869 – mocą dekretu cara Aleksandra II ziemie dawnego uroczyska Judzianka nadano trzem mieszkańcom: Giermanowiczowi, Kędysiowi i Suchodole
  • 1888 – Puszcza Białowieska weszła w skład apanaży carskich i została podporządkowana sprawom łowiectwa carów rosyjskich
  • 1894 – doprowadzenie do Hajnówki kolei z Bielska Podlaskiego
  • 1909 – przeprowadzenie przez Hajnówkę linii kolejowej z Siedlec do Wołkowyska
  • 28.07.1914 – wybuch I wojny światowej
  • 07.1915 – Niemcy zajmują Puszczę Białowieską
  • 11.1918 – zakończenie I wojny światowej; wieś Judziankę włączono do gminy Orla powiatu bielskiego
  • 1934 – Judziankę włączono do nowo powstałej gminy Hajnówka powiatu bielskiego
  • 1939–1945 – II wojna światowa
  • z dniem 1 stycznia 1951- Hajnówka nabywa prawa miejskie
  • 1954 – Judzianka zostaje ulicą miasta Hajnówka; w latach 1954-1957 i ponownie od 1999 roku – Hajnówka jest miastem powiatowym
  •  
Skip to content